* Bá Nha - Tử Kì và Nguyễn Khuyến - Dương Khuê.

Có lẽ trên cuộc đời này chỉ có Tử Kì mới cảm nhận được cái tình tự, cái cảm xúc dạt dào bên trong khúc nhạc của Bá Nha nên dĩ nhiên, Tử Kì không còn thì cây đàn cũng không còn. Vì câu chuyện cảm động này mà người đời thường dùng thành ngữ Bá Nha Tử Kì hoặc Bá Nha Chung Kì để nói đến hai người vô cùng ăn ý với nhau, không thể tách rời.

Đó là giai thoại Bá Nha-Tử Kì.

Giai thoại Nguyễn Khuyến - Dương Khuê cũng cảm động không kém, khiến nhiều người nhớ mãi không quên. Nguyễn Khuyến, bên cạnh việc sở hữu ba bài thơ Thu đỉnh cao, ông còn viết riêng cho mình và cho người một bài thơ Khóc Dương Khuê đầy tình tự để cảm thương đoạn tình cảm dang dở với Dương Khuê.

Dương Khuê chính là đồng song (người cùng học) và sau này là đồng liêu (người cùng làm quan) với Nguyễn Khuyến. Câu chuyện của họ gợi cho người đời cái cảm giác man mác buồn và hoài niệm về tiếng đàn của Bá Nha-Tử Kì. Vậy câu chuyện của Nguyễn Khuyến-Dương Khuê có giống Bá Nha-Tử Kì không?

Nguyễn Khuyến và Dương Khuê là hai người bạn chí thân, họ cùng nhau học hành, cùng nhau lớn lên và cùng nhau đỗ đạt làm quan. Có thể nói câu chuyện của họ quả thật là một câu chuyện đẹp về tình nghĩa. Tuy nhiên khi bước chân vào chốn quan trường quyền mưu chìm nổi, Dương Khuê dần đổi khác, điều này khiến Nguyễn Khuyến vô cùng buồn rầu. Sau nhiều lần khuyên giải không thành, Nguyễn Khuyến lui về ở ẩn và cắt đường thư từ với Dương Khuê.

Tuy nhiên, nỗi đau của sự chia li chưa kịp thấu hết, Nguyễn Khuyến nhận được tin dữ, Dương Khuê qua đời. Phải, tích xưa đã dần dần xuất hiện. Nhiều năm chia cắt tưởng là cả một kiếp người, Nguyễn Khuyến trong lòng có lẽ đã không còn giận Dương Khuê nữa mà chỉ còn sự nhớ mong dạt dào những ngày tháng cũ. Đứng trước cú sốc này, Nguyễn Khuyến đã sáng tác nên bài thơ Khóc Dương Khuê. Trong bài, có lẽ đây là đoạn đong đầy ý niệm nhất:

“Rượu ngon không có bạn hiền,

Không mua không phải không tiền không mua,

Câu thơ nghĩ đắn đo không viết,

Viết đưa ai, ai biết mà đưa,

Giường kia treo những hững hờ,

Đàn kia gảy cũng ngẩn ngơ tiếng đàn”

Vậy là rõ ràng, Nguyễn Khuyến đã liên tưởng câu chuyện của mình và Dương Khuê với câu chuyện cảm động của Bá Nha, Tử Kì qua câu thơ “Đàn kia gảy cũng ngẩn ngơ tiếng đàn”. Nét tinh tế của Nguyễn Khuyến được thể hiện ở chỗ, ông chỉ mượn một chi tiết nhỏ là tiếng đàn để nhắc về tích xưa, qua đó khái quát hết về mối quan hệ của hai người. Chưa dừng lại ở đó, Nguyễn Khuyến tiếp tục xây dựng nỗi đau của mình từ ý tứ của chi tiết cây đàn Bá Nha. Có thể nói những hành động được Nguyễn Khuyến liệt kê, từ thưởng rượu, viết thư và nghe đàn đều cần có hai người mới trọn vẹn, thế mà nay chỉ còn một mình ông khiến cho những câu thơ này như gieo vào lòng người cái đau của việc chia cắt tình cảm.